თეოგნოსტა

ერთი შეხედვით უცნაურად გამოიყურება, ის ფაქტი რომ ქართლში ქრისტიანობის გამავრცელებელი ქალია, თანაც ეს ქალი ქადაგებასთან ერთად, ნათლობის რიტუალს ატარებს და კურნავს ავადმოყოფებს. მაშინდელი ქრისტიანი მამები სასტიკად ეწინააღმდეგებოდნენ ქალების მონაწილეობას ეკლესიურ საკითხებში.  II-III საუკუნეების მიჯნაზე რომაელი ქრისტიანი მოღვაწე ტერტულიანე წერდა: “ქალს არა აქვს უფლება ილაპარაკოს ტაძარში. ნათლობის რიტუალი, წირვა, ან რამე მამაკაცის მოვალეობის მსგავსი ჩაატაროს, და ყველაზე მეტად ეკრძალება მღვდლის ფუნქცია შეითავსოს... ერეტიკოსები, როგორ ბედავენ, არ ყოფნით, რომ უსირცხვილოდ იქცევიან, ასწავლიან და დისკუსიაში ერთვებიან, ახლა უკვე ეშმაკსაც განდევნიან, ავადმყოფებს კურნავენ და შესაძლოა ნათლობასაც კი ასრულებენ”.

    იუდაურ-რომაული დოგმებისგან განსხვავებით, რომლებიც მოსეს კანონს ეფუძნებოდა, ქალისადმი სრულიად საპირისპირო დამოკიდებულებას ვხვდებით გნოსტიკურ წრეებში. ეგვიპტეში, სადაც ყველაზე დიდი გნოსტიკური მიმდინარეობა არსებობდა, კოპტურ ენაზე VI საუკუნეში ჩაწერილი ლეგენდაა ნაპოვნი, რომელიც ზუსტად ემთხვევა ქართულ ლეგენდას წმ ნინოზე. კოპტურ ტექსტში  ამ ქალს უცნაური სახელი “თეოგნოსტა” ჰქვია. ეს ბერძნული სიტყვაა და ნიშნავს – “ის, ვინც ღმერთი შეიმეცნა” – ანუ ამ ტერმინში პირდაპირ გნოსტიკური ფორმულაა მოცემული. ამ მიმდინარეობასთან სიახლოვეზე მიანიშნებს ის ფაქტიც, რომ ქართული და კოპტური ლეგენდით – ის “ტყვე ქალია”.

სწორედ გნოსტიკოსებმა გადმოგვცეს ალეგორიული მითი დატყვევებული ღვთაებრივი ქალური პრინციპის – სოფიას  (სიბრძნის) შესახებ. მათი მოძღვრების თანახმად – სოფია ღმერთის არსიდან გამომავალი პირველი პრინციპი იყო, რომელიც სისრულიდან დაეშვა ძირს – ქაოსში -  მისი ბუნებისთვის სრულიად უცხო გარემოში, სადაც სიბნელის და უმეცრების ტყვეობაში აღმოჩნდა და საშინლად იტანჯებოდა. ამ მდგომარეობაში ის არქონტებმა დაიჭირეს, მისი დამცირება მოინდომეს და ფიზიკურ სხეულში დაამწყვდიეს. ამისგან სისრულე ვეღარ იქნა სრულყოფილი, ამიტომაც მამამ გამოაგზავნა ვაჟი, რომელსაც უნდა ეხსნა სოფია. სოფიამ დაინახა ზეცაში კაშკაშა შუქით შემოსილი ლოგოსი, სიბნელეში გამოღვიძებული, გამოფხიზლდება და სინათლის მიმართულებით იწყებს ისევ ასვლას თავის პირვანდელ სამყოფელში.

    ამ მოძღვრების თანახმად ხსნა – ინდივიდუალურ, პიროვნულ დონეზე ხდება: ადამიანი, რომელიც ხვდება რომ მისი ცნობიერება წარმოიშვა პირველადი სისრულიდან და გაემართა ქაოსისაკენ, გრძნობს ერთის მხრივ გაუცხოებას, ხოლო მეორეს მხრივ კავშირს უფრო მაღალ ტრანსცედენტულ “მესთან”, ამ გაორებულ მდგომარეობაში მყოფი, ის გნოსისის შეცნობით ახერხებს პირვანდელი სრულყოფილების დაბრუნებას.

   ეს მითი ძველი აღთქმის ტექსტებისადმი კრიტიკულად განწყობილ წრეებში უნდა წარმოშობილიყო, რადგან ის უპირისპირდება სამოთხის ბიბლიურ ინტერპრეტაციას, სადაც ადამინის ტანჯვა პირველი ქალის მიერ ცოდნის მიღებამ გამოიწვია. ეს კრიტიკა სწორედ გნოსტიკოსებმა მოგვცეს, რომლებიც ამტკიცებდნენ რომ “პირველ” წყვილს არანაირი ცოდვა არ ჩაუდენია, და ადამინის ტანჯვაც იმით არის განპირობებული, რომ სამყარო (შესაბამისად ადამიანიც) თავიდანვე ხარვეზით შეიქმნა დემიურგის მიერ და მისი გამოსწორებაც მხოლოდ გარკვეული ცოდნის შეძენით შეიძლება და ხსნაც სწორედ სიბრძნის მიღების ამ პროცესშია დაფარული.
     იყო თუ არა ადრეული ქართული ეკლესია მართლაც გნოსტიკური და წმ ნინოსაც ჰქონდა თუ არა ალეგორიული სიახლოვე სოფიასთან - ამაზე გარკვეულ მინიშნებას “ქართლის ცხოვრებაში” ვხვდებით: - მას შემდეგ რაც წმ ნინომ მცხეთაში ქრისტიანობა იქადაგა, გადაწყვიტა ეკლესია აეშენებინა: “მოჰკუეთა ნაძვი და მისგან შემზადნა შვიდნი სუეტნი ეკლესიისანი”.   
    საინტერესოა, შვიდი ბოძის ეს სიმბოლო რას შეიძლება გამოხატავდეს და მცხეთაშიც პირველი ქრისტიანული ეკლესია რის მიხედვით შენდება? ამის პასუხს სოლომონის იგავების ტექსტში შევხვდებით, სადაც წერია რომ სიბრძნემ (სოფიამ) გათალა შვიდი ბოძი და აღმართა თავისი ტაძარი, ანუ ნინო ამ შემთხვევაში მართლაც გვევლინება სოფიას როლში, რომელიც სიბრძნის ტაძარს აშენებს.
    აღმართა ექვსი სვეტი, მაგრამ მეშვიდე მშენებლებს არ ემორჩილებოდა: “და ვითარ აღაშენეს კედელი იგი ძელითა, და აღმართნეს ექუსნი იგი სუეტნი, სუეტი იგი უდიდესი, რომელი საკვირველ იყო ხილვითა, საშუალ ეკლესიისა შესაგდებელად განმზადებული, ვერ შეძლეს აღმართებად მისა.” ღამით, როცა ყველას ეძინა, წმ ნინოს გამოეცხადა ცეცხლით შებურვილი (მანათობელი) ყმაწვილი: “რომელმაც რქუა რამე სამნი სიტყვანი", აიტაცა ბოძი და შემდეგ ზევიდან ცეცხლის სახით თავის ხარიხაზე დაუშვა.
    უცნაურია, მაგრამ ამ ეპიზოდშიც გნოსტიკური მითის მსგავსი მოვლენაა დაფიქსირებული, ღამით, სიბნელეში მყოფ წმ ნინოს – სოფიას მსგავსად - მანათობელი ჭაბუკი ეცხადება, რომელიც მას განსაცდელისგან დაიხსნის.
    მნიშვნელოვანია კიდევ ერთი ფაქტორი - წმ ნინოს ქართლში წამოსვლა - ქრისტეს სამოსის ძებნითაა განპირობებული: ქართლში მოსვლამდე ის “მსახურებდა ნიაფორსა დვინელსა ორ წელ, და ჰკითხვიდა ყოვლადვე ვნებათა მათთვის ქრისტესთა.. - სადა არს ჩრდილოსა იგი ქვეყანა, სადათ მოსრულთა მათ ჰურიათა წილ ხუდა და წარიღეს სამოსელი იგი უფლისა ჩუენისა იესო ქრისტესი?.. მიუგო და რქუა სარა ნიაფორმან: არს აღმოსავლეთით ქალაქი სახელით მცხეთა, ქვეყანა ქართლისა..”
    წმ ნინოს მიერ აშენებული ეკლესიაც იმავე სამოსის დაფარვის ადგილას ფუძნდება. ეგვიპტეში ნაპოვნი გნოსტიკური კოპტური ტექსტის “პისტის სოფია” თანახმად კი, დატყვევებული სოფიას სიბნელიდან დახსნა ქრისტეს სამოსს უკავშირდება. “ჩავიცვი ჩემი სამოსი და ზედ ხუთი სიტყვით დაწერილი საიდუმლო ვიპოვე, რომელიც ზეცას ეკუთვნის. შემდეგ ავედი ზეცაში, და ვიპოვე პისტის სოფია, მეცამეტე ეონის ქვემოთ მყოფი. ის მარტოდმარტო იჯდა ამ სამყოფელში, მწუხარე და სევდიანი, რადგან არ წაიყვანეს მისთვის განკუთვნილ ადგილას ზეცაში. ის ასევე წუხდა იმ ტანჯვის გამო, რომელიც მიაყენეს. და როცა პისტის სოფიამ განუზომლად მოკაშკაშე შუქით შეცვლილი დამინახა და შემიმეცნა, ძალიან დაიბნა; ჩახედა რა ჩემი სამოსის შუქს, -  მასზედ საკუთარი სახელის საიდუმლო ამოიკითხა...” 

     აქ გადმოცემული ამბავი, ასევე უცნაურად წააგავს იმ მეფის იდუმალ სიზმარს, რომლის ქალაქშიც წმ ნინო მოდის. ბნელ საკანში ჩაკეტილი ფარნავაზი დედამიწაზე დაშვებულ მანათობელ შუქს გამოყავს გარეთ. იქ სადაც ფარნავაზს ღამით “მზე” ეცხადება, რომელიც იხსის საკნიდან (ფიზიკური სხეულის ალეგორია), იმავე ადგილას წმ ნინოსაც, ღამის სიბნელეში, მანათობელი ჭაბუკი ეცხადება და იხსნის განსაცდელისგან. ისე გამოდის რომ ფარნავაზიც და ნინოც ერთი და იმავე ადგილას, ერთი და იმავე ინიციაციას გადიან, ანუ მიუხედავად იმისა, რომ წმ ნინო არმაზის კერპს ანადგურებს, მასა და ფარნავაზს შორის რაღაც ფარული კავშირი არსებობს

      წმ ნინოს მოღვაწეობის შესახებ არსებულ ძველქართულ ტექსტებში არის ერთი მნიშვნელოვანი დეტალი - ამ ტექსტებში აქცენტი ყველგან მარიამ მაგდალინელზეა: ”ფრიად უყუარდა მარიამ უფალსა, რამეთუ მარადის ისმენნ მისსა სიბრძნესა ჭეშმარიტსა”. ქრისტეს აღდგომის საიდუმლოს ერთადერთი მოწმეც მარიამია - “ჰრქუა მარიამ მაგდალენელსა იესუ: წარვედ, დედაკაცო, და ახარე ძმათა ჩემთა”. პატარა ნინოს კი თავისი მამა ასე არიგებს - “შენ მაგდალინელისა მარიამის შური აღიღე სიყუარულისათვის ქრისტესისა და დათა მათ ლაზარესთა”. (მოქცევაი ქართლისაი). ასევე მეორე ძველქართულ ტექსტში, სადაც ქართული ენა ლაზარესთან იგივდება, წმ ნინოსთან ერთად სწორედ მარიამი და მართა არიან ნახსენები.

    XX საუკუნეში ეგვიპტეში აღმოაჩენილი “გნოსტიკური ბიბლიოთეკის”, ტექსტებიდან მართლაც გახდა ცნობილი, რომ იესოსთან ყველაზე დაახლოებული სწორედ მარიამ მაგდალინელი იყო, რომელსაც ის სხვა მოწაფეებისგან გამოარჩევდა, მეტად უყვარდა და თავისი მოძღვრების ყველაზე დიდი საიდუმლოც მას გაანდო. ფილიპეს სახარებაში კი მარიამ მაგდალინელზეა ნათქვამი, რომ ის ღვთაებრივი სიბრძნის – სოფიას განსახიერება იყო.

   კიდევ ერთი საინტერესო ფაქტია – როცა ქართულად იწერება წმ ნინოს ცხოვრების და მოღვაწეობის ისტორია, დაახლოებით იმავე პერიოდში ჩნდება წერილობითი ტექსტებიც მარიამ მაგდალინელის გალიაში ჩასვლის და მის მიერ იქ ქადაგების შესახებ. ამაზე VII_VIII სს მიჯნაზე მცხოვრები მაინცის ეპისკოპოსი რაბან მაარი წერდა თავის წიგნში, ხოლო გენუის ეპისკოპოსი ჯაკოპო დე ვორაჯინი მარიამთან ერთად მარსელში მართას და ლაზარეს ჩასვლის ისტორიასაც გვიყვება: “წმ მართა, იესოს სახლის გამგებელი, სამეფო ოჯახში დაიბადა. მის მამას სარიემი ერქვა, დედას კი ევქარია. მამამისი წარმოშობით სირიიდან იყო. მართამ თავის დასთან ერთად დედისგან მემკვიდრეობით მიიღო ციხე-სიმაგრეები: მაგდალში, ბეთლემში და იერუსალიმში. ჩვენი უფლის ამაღლების შემდეგ, როცა მოციქულები სხვადასხვა ქვეყნებისკენ გაემართნენ, მართა თავის ძმასთან ლაზარესთან, მარიამთან და წმ მაქსიმესთან ერთად, ხომალდზე ავიდნენ და უფლის შეწევნით მშვიდობით მიაღწიეს მარსელის სანაპიროს. იქიდან ექსის მიმართულებით დაიძრნენ და გზადაგზა ადგილობრივ მცხოვრებლებს თავის რწმენაზე მოაქცევდნენ.”

    თუკი დასავლური ლეგენდებით ფრანგების მოქცევა მარიამს, მართას და ლაზარეს უკავშირდებათ, “ქართლის ცხოვრების” ტექსტის თანახმად ფრანგებს წმ ნინოს მამამ – ზაბილონმა უქადაგა ქრისტიანობა და მონათლა ისინი. ზაბილონი პატარა ნინოსაც სწორედ მარიამ მაგდალინელის და ლაზარეს დების მიბაძვისკენ მოუწოდებს, ანუ ისეთი შთაბეჭდილება რჩება, რომ წმ ნინოსთან დაკავშირებული ქართული ტექსტები ალექსანდრიულ და სირიულ გნოსტიკურ წრეებს რაღაც სახით უკავშირდება, რომლის ტრადიციის გაგრძელებას შემდეგ უკვე საფრანგეთში შევხვდებით.

ე. ქ.

Copyright © 2011